Simply silent

Like walking through a temple… You will find five thousand years of sacred silence waiting for you in the city of Anı.

He began by invoking the name of Allah on that great day: “I, Seljuk Sultan Alparslan, conquered the city of Anı and gave the administration of the city to the Şeddatoğulları, who are under my rule.” These proud words are legible in the Kufic inscription of the Seljuk sultan who set foot in the city in 1064. In other words, exactly four thousand sixty-four years elapsed from the arrival of the first people to appreciate the fertility of this wetland plateau and seek refuge in its hillside caves until Alparslan entered it in the 11th century. Even today the remnants of a civilization that commenced with a handful of people in the Bronze Age continue to be a final destination on the journeys of curious travelers who are willing to cover a few thousand kilometers to get there.

THE GEOGRAPHY
Immediately adjacent to the village of Ocaklı 45 kilometers from Turkey’s eastern city of Kars, the town of Anı nestles in the valley of the Arpaçay, a tributary of the Aras River in the east. The Bostanlar river borders it on the west and northwest. Situated on a plateau cleaved by valleys on three sides, the city is exposed on its south-southwest side, which is protected by thick defenses whose original load-bearing walls have collapsed today. What we are talking about here is a city protected both geologically and strategically, whose land combines fertility with security. This made it one of the most sought-after stops on the Silk Road for both travelers and conquest-hungry sultans and kings.

A PRONUNCIATION ERROR
The renowned 17th century Ottoman traveler Evliya Çelebi is said to have called it ‘the city of An’ in his Seyahatname. Appearing in Latin inscriptions as ‘ANI’ in capitals, it was later written as ‘Ani’ since there was no lowercase undotted ‘ı’ in the period when it first began appearing in western sources. Not knowing any better, those encountering it for the first time read it in this way. Undotted ‘ı’ is also used on the maps of the Provincial Directorate of Culture and Tourism, while the world-famous local guide Celil Ersözoğlu points out that the original settlers who inhabited caves in the environs until the earthquake of 1949 also called it ‘Anı’ (with an undotted ‘ı’) and that the other pronunciation is due entirely to error.

LITERATURE ON THE SUBJECT
A welter of conflicting names and dates are given in the not insignificant number of books or articles that have been written about the city. Meanwhile excavation continues in the area today and, unlike the other ancient cities in Turkey, not all of Anı’s secrets have yet been unearthed, a situation which shows first of all that a place may have more than one name when many tribes have passed through it or taken it under their rule. For every period made additions to the area according to its own needs, and called it by a new name for a certain period of time as the cycle of life continued. The name of the city dates to the first quarter of the 20th century in a scholarly study by Josef Strzygowski, the oldest work on the subject written in modern times. As the reports of the excavations being carried out today are published, more in-depth literature on the subject is being produced.

NATURAL DEVASTATION
Just like the valleys we said surround it on three sides, there are gaps in the chronological history of Anı as well, caused by earthquakes. The destruction wreaked by the attack in 1249 of the Mongols, who had overrun all of Asia and parts of Europe, was a sharp turning point. For a period of almost a hundred years from that date, the advance of civilization in the city came to a halt. The earthquakes and the ruthless Mongol invasion all coincide with the period when the city lost large numbers of people to migration and the population dwindled considerably. Its days as the ‘City of Forty Gates’ and the ‘City of 1001 Churches’ with a population of over 100,000 at the start of the 11th century had been left far behind.

STANDING ON THE BORDER
While strolling around Anı, I stop at one of the farthest outposts of Turkey I can possibly reach. I’m not just near the border, I am on the border, so close that the distance cannot be measured on any ordinary map.
I am standing almost directly on the red line visible on the map. Dynamite being exploded at a stone quarry on the ‘other side’ of the Arpaçay, in other words of the border, until about five years ago is said to have been responsible in large measure for the destruction of the city’s ancient monuments.

CITY OF TEMPLES
These ruins exhibit one characteristic immediately discernible even to a visitor with no knowledge of the city, namely, that they are the unique surviving remains of a people and culture. Something whispers to us of the possible magnitude of the civilization that flourished here: its temples.

Anı is a sacred place, adorned with monuments of religious belief that stand as a testimony to what can be accomplished through faith over the generations. There is a virtual feast of art history here, from the Zoroastrian fire-temple to Christian architectural decoration and the octagonal minareted Islamic mosque. The Manuchehr Mosque (1072) has the distinction of being the first mosque built by the Seljuks in Anatolia. Another Islamic monument is the Ebul Muammeral Mosque (Boz Minare). The (Keçeli) Church) of the Saviors (1034) still stands miraculously despite having been rent in two by lightning. The Tigran Honents Church (1215) is one of the most important buildings of the period for the ornamentation on the interior of its dome. Other important works include the Abughamrent Gregor Church (998), built by the Great King Gagik II, and the Pigeon Church (Genç Kızlar Kilisesi), the date of whose construction on steep rocks difficult to scale even today is uncertain. The best-preserved building in the city today, and a masterpiece of Armenian architecture, is the Great Cathedral (Fethiye Cami) (987-1010), which was temporarily used as a mosque after Alparslan’s conquest of the city in 1064. The Church of the Apostles (1031) meanwhile was originally built as the patriarchate and enlarged and converted into a caravanserai after the Seljuk conquest.

AN INVISIBLE HAND
Whatever flag waved from its city walls in whatever period, what we have here is a city in whose streets resounded probably all the languages of the nearby lands and seas. And what explains the diversity that was spread over an area of such breadth is something magical, the work of an invisible hand: trade. Even the ruined state of the Silk Road Bridge that separates yet actually joins the two countries quietly whispers that trade relations are not the only thing that came to an end. The quintessential orderly roads and marketplaces associated with Eastern Rome and the Seljuk caravanserais that served to ensure the safety of the Silk Road are a constant reminder of those old days, days when the city was a wealthy stop on the medieval trade route. One of the safest centers of accommodation and trade despite the wars that raged right next door, when the bad times set in Anı became a place to be avoided at all costs.

WHERE FACT AND LEGEND INTERMINGLE
Truth and rumor, history and legend have intermingled here. Time came to a standstill so long ago that it is not important today even where the sun rises and sets. Practically every scrap of information we give about Anı has to be qualified with a ‘so they say’. As I leave for home passing beneath the great gate I had quietly slipped through earlier, I know that one day some perceptive and open-minded people are going to decode the whispers among all these tablets and Kufic inscriptions. And then the past is going to speak, scattering truth over the legends that surround this sad and solitary city. I feel I’m leaving behind the only place in the world where I can find so much sadness side by side with so much tranquility. Leaving Anı behind to return again...

This article was published in Turkish Airline's inflight magazine Skylife on October 2007.

Sadece sessiz

Beş bin yıllık kutsal tarihi sessizce beklerken Anı kentinde bulacaksınız, tıpkı bir mabed içinde yürür gibi…

Besmeleyle başlar söze o büyük günde: “Ben Selçuklu Sultanı Alparslan. Anı şehrini fethettim ve yönetimini hükümdarlığım altındaki Şeddatoğulları’na verdim…” Bunlar, 1064’de kente ayak basan sultanın kufi gizemin ardında okunabilen mağrur sözleri. Yani, bu sulak platonun bereketini görmüş ve yamaçlarındaki mağaralara sığınmaya karar vermiş ilk insanların gelişinden o güne, tam dört bin altmış dört yıl geçmiş Alparslan Anı’ya girdiğinde. İlk Bronz Çağı’nda belki bir avuç insanla başlayan medeniyet macerası, bugün en az birkaç bin kilometreyi geride bırakmayı göze alan meraklı gezginlerin seyahatlerinin son durağı olarak devam ediyor.



COĞRAFYA
Kars’a 45 kilometre mesafedeki Ocaklı Köyü’nün yanı başındaki Anı kenti, doğuda Aras Nehri’nin kollarından Arpaçay’ın vadisine dayıyor sırtını. Batı ve kuzeybatıdan Bostanlar Deresi ile sarılmış. Üç kenarı da vadilerle yarılmış bir platoda kurulu kentin açık kalan güney-güneybatı yüzü de bugün ilk destek duvarları çökük olan kalın surlarla korunuyormuş. Yani bereket ve güvenliğin aynı topraklarda bulunduğu, jeolojik ve stratejik olarak korunmakta olan bir kentten bahsediyoruz. Bu nedenle İpekyolu’nun imrendiren duraklarından biri olmuş hep, hem yolcular hem de fetih heveslisi krallar ve sultanlar için.

TELAFFUZ HATASI
Deniyor ki Evliya Çelebi de Seyahatnamesi’nde ‘An şehri’ dermiş zaten. Latince yazıtlarda büyük harfle ‘ANI’ olarak geçen isim, batı kaynaklarında yer almaya başladığı dönemde küçük ‘ı’ olmadığı için, ‘Ani’ olarak yazılmış. Bu isimle ilk defa karşılaşanlar da başka bir bilgi olmadığı için bu şekilde okumaya başlamışlar. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü haritalarında da ‘ı’ kullanılırken, dünyaca ünlü yerel rehber Celil Ersözoğlu, 1949’daki depreme kadar çevre mağaralarda yaşamını sürdürmekte olan yerleşik halkın da ‘Anı’ diyor olduğunu ve diğer kullanımın tamamen bir telaffuz hatası olduğunu vurguluyor.

KAYNAKÇA
Anı üzerine yazılmış hatırı sayılır sayıda eser birbirleriyle atışırcasına farklı tarihler ve isimler veriyorlar, bölgede kazılar günümüzde de devam ediyor ve ülkemizdeki diğer antik kentlerden farklı olarak henüz tüm sırlar toprak altından çıkarılmış değil. Bu durum, pek çok kavmin geçiş ve hâkimiyet bölgesine girmiş olması itibarıyla, öncelikle bir yerin birden çok adı bulunması şeklinde kendini gösteriyor. Çünkü her dönem, aynı mekâna kendi ihtiyaçları doğrultusunda eklemeler yapmış ve belirli bir zaman süresince yeni bir isimle anmış. Bu bir yaşam döngüsü şeklinde sürüp gitmiş. Kentin ismi, modern zamanlarda kaleme alınmış eserlerden en eskisi olan Josef Strzygowski’nin bir akademik araştırmasıyla 20. yüzyılın ilk çeyreğine tarihleniyor. Günümüzde tamamlanan kazıların raporları yayımlandıkça, bu kaynakça gittikçe daha da derinleşiyor.

DOĞAL TAHRİBAT
Tıpkı üç tarafını sardığını söylediğimiz vadiler gibi, Anı kentinin kronolojik tarihinde de depremlerin açtığı yarıklar var. Bir keskin tahribat da tüm Asya ve Avrupa’nın bir bölümünü istila etmiş olan Moğolların 1249’daki saldırısı. Bu tarihten itibaren neredeyse yüz yıla yakın bir süre kentteki medeniyet ilerleyişi durma noktasına geliyor. Depremler ve bu acımasız istila kentin en büyük göç verdiği ve nüfusunun oldukça azaldığı dönemlere denk geliyor. 11. yüzyıl başlarında 100 bin kişiyi geçen nüfusuyla ‘Kırk Kapılı Şehir’ ve ‘1001 Kilise Şehri’ payelerini aldığı günler çok gerilerde kalıyor.

SINIRDA OLMAK
Anı’da yürürken, Türkiye’nin en uç noktalarından birinde duruyorum. Sınıra yakın falan değilim, sıradan bir harita ölçeğinin ifade edemeyeceği kadar yakınım. Haritada gördüğünüz kırmızı çizginin tam üzerindeyim neredeyse. Deniliyor ki, yaklaşık beş yıl öncesine kadar, Arpaçay’ın yani sınırın ‘karşı yakası’ndaki taş ocağında patlatılan dinamitler de tarihi eserlerin tahribatına büyük ölçüde neden olmuş.

MABEDLER KENTİ
Kentle ilgili herhangi bir bilgiye sahip olmayan bir ziyaretçinin bile ilk bakışta seçeceği çok önemli bir özelliği var bu harabelerin. İnsana ve kültüre ait olarak ayakta kalmayı başarmış yegâne kalıntılar olması. Burada ne boyutlarda bir medeniyetin hüküm sürmüş olabileceğini bize fısıldayan şeyler: Mabedler…

Anı, kutsal bir yer. İnanıyor olmanın, neleri gerçekleştirme gücünü verdiğini nesiller boyunca anlatmak istercesine ayakta duran inanç anıtlarıyla bezeli. Zerdüştlerin Ateşgede’sinden, Hıristiyan mimarisinin süsleme örneklerine ve sekizgen minareli İslam eserlerine, bir sanat tarihi ziyafeti var burada: Menucehr Cami (1072) Selçukluların Anadolu’da inşa ettikleri ilk cami olma özelliği taşıyor. Ebul Muammeral Cami (Boz Minare) de İslami eserlerden bir diğeri. Kurtarıcılar (Keçeli) Kilisesi (1034) yıldırım düşmesi sonucu tam yarısından yıkılmış ama mucizevi bir biçimde hâlâ ayakta. Tigran Honents Kilisesi (1215) kubbesinin iç kısmındaki süslemeleriyle döneminin önemli eserlerinden. Büyük Kral II. Gagik tarafından yaptırılmış Abughamrent Gregor Kilisesi (998) ve bugün bile çıkılması güç sarp kayalıkların üzerine kurulu yapım zamanı tam olarak bilinmeyen Güvercinli Kilise (Genç Kızlar Kilisesi) diğer önemli eserler. Büyük Katedral (Fethiye Cami) (987-1010) Alparslan’ın kenti fethi (1064) sonrasında bir süre cami olarak da kullanılmış ve bugün kentteki en iyi durumdaki eser, Armen mimarisinin başyapıtlarından. Havariler Kilisesi (1031) ise patrikhane olarak inşa edilmiş, Selçuklu fethinden sonra ilave yapıyla kervansaraya dönüştürülmüş bir yapı.

GÖRÜNMEZ EL
Surlarında hangi bayrak hangi dönem dalgalanmış olursa olsun, muhtemelen yakın denizlerin ve karaların tüm dillerinin sokaklarında yankılanmış olduğu bir kentle karşı karşıyayız. Bu kadar geniş bir tabana yayılan farklılığı açıklayan şeyse sihirli bir şey, bir görünmez el var aslında: Ticaret. İki ülkeyi birbirinden ayıran ama aslında bağlayan İpek Yolu Köprüsü’nün yıkık hali de sona eren tek şeyin ticaret ilişkisi olmadığını sessizce fısıldıyor. Doğu Roma’nın vazgeçilmez unsurlarından düzenli çarşılar ve yollar, İpekyolu’nun güvenliğini sağlamaya çalışan Selçukluların kervansarayları hep o eski günleri hatırlatıyor. Yani kentin uğrak ve zengin bir İpekyolu durağı olduğu günleri. Hemen yanı başındaki savaşlara rağmen zamanın en güvenli konaklama ve ticaret merkezi olan Anı, kötü günler başlayınca, etrafından dolaşılan ve uğranılmaması gereken yerlerden olmuş.

GERÇEK İLE EFSANE BİRBİRİNE KARIŞMIŞ
Söylenti ve gerçek, tarih ve efsaneler birbirine girmiş buralarda. Zaman o kadar eski bir anda durmuş ki, güneşin nereden doğduğu ve battığı bile önemli değil bugün. Anı ile ilgili olduğunu söyleyeceğimiz hemen her bilgi ‘olduğu söyleniyor’ ibaresiyle kullanılmak zorunda. Sessizce içeri süzüldüğüm büyük kapının altından evime doğru giderken, gönül gözleri açık birilerinin tüm bu yazıtlar ve kufi kitabeler arasındaki fısıltıları bir gün çözeceğini biliyorum. O zaman geçmiş, dile gelip gerçeği serpecek bu hüzünlü ve yalnız kentin söylentilerine. Bense bu kadar hüznü, bu kadar çok huzurla yan yana bulabileceğim tek yeri bıraktım arkamda, Anı’yı arkamda bıraktım tekrar gelmek üzere...

Bu gezi yazısı, THY'nin Skylife dergisi Ekim 2007 tarihli sayısında yayımlanmıştır.